Kafkas Siyaset Tarihinde Birlik Teşebbüsleri ve
Önemli Bir Gün: 13 Haziran 1861

 

 

Çerkesler, Kafkasya'nın bereketli vadilerinde ve sık ormanlarında, "kendi kararlarını kendileri alan (1) (zi wınafe zışıj) " site devletleri halinde mutlu ve medeni bir hayat sürerken, Çar Korkunç İvan'ın sıcak denizlere inmek suretiyle dünyaya hakim olma idealinin Rus devlet politikasına dönüşmesiyle, asırlar sürecek bir musibetle karşı karşıya kalakaldılar.

Belli aralıklarla dört asra yakın bir süre devam eden Rus saldırıları, Çerkes site devletleri arasında daha geniş siyasi birlikler oluşturma ihtiyacı doğurmuştur.

"Komşu kabileler ile münasebetlerini kardeşlik ve akrabalık zemininde yürütmekte olan Adıgelerin dönem dönem siyasi birlik denemeleri de olmuştur." (2)

Pşı Yinal'in Batı Kafkasya'yı, İmam Mansur'un ve daha sonra onun izini sürdüren İmam Şamil'in tüm Kafkasya'yı birleştirme çabaları, Çerkesya'da 1830'larda ve 1860'ların başında görülen birlik girişimleri, 11 Mayıs 1918'de kurulan ve düvel-i muazzamaca (büyük devletler) tanınan Şimali Kafkas Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği'nin dağılışının akabinde kurulan KHK (Kafkas Halkları Konfederasyonu), Cowhar Dudi'nin Kafkas Evi projesi; Kafkasya'da işgal dönemindeki siyasi birlik teşebbüsleri söz konusu edilince akla ilk gelen örnekler olarak zikredilebilir.

Biz bu kısa makalede, hak ettiği ilgiye mazhar olamadığını düşündüğümüz önemli bir siyasi teşebbüsten bahsetmek, Batı Kafkasya'da 13 Haziran 1861 tarihinde kuruluşu ilan edilen Çerkes Devleti'ni gündeme getirmek ve araştırmacıların dikkatlerini bu noktaya çekmek istiyoruz.

Çok eski zamanlardan beri var olan ve Rus işgali döneminde direnişin temel dinamiklerinden birini teşkil eden "Khase"ler (meclis) işlevsiz hale getirilmek isteniyordu. "...Rusya batı kesimdeki halk meclislerini dağıtmaya, kabile reislerine hediyeler göndermeye başladı. Abzekh 'Pşı'sı* 1828'de kendisine yapılan barış teklifini meclise sundu ve Şapsığya'da toplanan meclis, uzun münakaşalardan sonra, bölgenin vaziyetine, Rusların düşmanlığına ve Edirne Antlaşması'nın geçersiz olduğuna dair şu beyannameyi tüm dünyaya deklare etme kararı aldı:

"Ruslarla sulha bile yanaşmayan Kafkasya'nın sakinleri nasıl olur da onların tebaası sayılabilir !…". (3)

1859'dan sonra batıda Rus baskısının iyice şiddetlenmesi üzerine Wubıkh, Abzekh ve Şapsığ önderleri 1861'de bir genel kongre topladı. Yeni bir meclis seçen bu kongre şu kararları aldı:

Madde 1- Son gelişmeler Avrupa ülkelerine duyurulacaktır.
Madde 2- a) 13 Haziran 1861 Çerkeslerin bağımsızlığını ilan ettiği gündür.
b) Tüm Çerkesleri ilzam eden Millet Meclisi seçilmiştir.
c) Birlik, gerekirse kuvvet kullanarak sağlanacaktır.
d) Bağımsız Çerkes Devleti Meclisi'ne gizli oyla 15 üye seçilmiştir.
Madde 3- Meclis kararıyla ülke 12 eyalete bölünmüş ve her birine kadı, müftü, muhtar ve emniyet amiri tayin edilmiştir.
Madde 4- Meclis kararları bu mümessiller tarafından uygulanacak ve vergileri bunlar toplayacaktır. Her yüz haneye beş süvarinin masrafı yüklenmiştir. Toplanan vergiler hür Kafkasya'nın temsilcileri eliyle ülke işleri için en iyi şekilde harcanacaktır." (4)

Kafkas tarihi alanında Türk dilinde kaleme alınan en muteber eser olma vasfını korumaya devam eden eserinde Berkok Paşa, bu mühim olayı -ileride daha detaylı ele almak düşüncesiyle olmalı- kısaca ve yüzeysel olarak geçmiştir:

"... Garbi Kafkasya'da büyük bir heyecan ve endişe hasıl olmuş, Rusların teşebbüslerine karşı bir tedbir bulmak için, umumi meclis toplanmış, mecliste, Londra, Paris ve İstanbul'a murahhaslar göndermeğe karar verilmiş ve murahhaslar da yola çıkmıştı. Aynı zamanda İstanbul'a Dağıstan'dan altı kişilik bir murahhas heyeti gelmişti. Bu suretle İstanbul'da bütün Kafkasya'yı temsil eden bir murahhas grubu toplanmış oluyordu. Kafkaslıların bu teşebbüsleri hariçte çok kuvvetli bir siyasi faaliyetin canlanmasına ve inkişaf etmesine sebep olmuştu." (5)

Olayı bir başka kaynaktan dinleyelim:

"1861 yılında Kuzeybatı Kafkasya'da bir devlet kurulmak istenmiştir. 19. asırda burada demokrasi uygulayan Wubıkh, Abzekh ve Şapsığlar vardı. Savaş sebebiyle iç ihtilafları sonuçlandırıp ittifak kurarak düşmana karşı koymaya başladılar. Ruslara ait dört kaleyi ele geçirdiler. Bu vesileyle ittifakları güçlendi. Muhammed Emin ile Şamil'in bu ittifaklarda büyük rolü oldu. Halkın içindeki statü sahipleri bu ittifakı hoş karşılamıyordu. 1859'da Şamil bertaraf olup Muhammed Emin de esir alınınca, ittifakı eski statü sahibi muhalifler destekler oldu... 1861'de Wubıkh, Abzekh ve Şapsığlar "Meclis" kurdu. 15 kişilik bir heyet seçildi. Bir Wubıkh olan Thamade (Başkan) Hacı Giranduk Berzeg¨, meclis kararı aldı, ülkeyi 12 eyalete ayırdı. Eyaletlerin de kendi meclisleri vardı. Gelişmelerden Rusya, Türkiye, Fransa ve İngiltere haberdar edildi.(6)

"Rusya haber alınca meclisi çalıştırmadı. 1864 göçüyle Türkiye bölgeden insanları götürünce bu devlet son bulmuş oldu. Teşebbüs yerinde ve zamanındaydı, ancak kendi reisleri tarafından satıldılar." (7) Bu üslup, bir Sovyet dönemi yazarı için yadırganmayabilir. 13 Haziran 1861 tarihinde kurulan Çerkes Devleti'ni çalıştırmayan, halkını top yekun katliama ve sürgüne tabi tutarak bu devleti yıkan bizzat Rusya olmuştur.

13 Haziran 1861'de Batı Kafkasya'da kurulan bağımsız Çerkes Devleti'nin hakkıyla araştırılarak üzeri küllenen tarihi gerçeklerin gün yüzüne çıkarılması umuduyla...'